μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας

Αναρωτιέμαι τι είναι αυτό που άρχισα κατακαλόκαιρο και γιατί το συνεχίζω. Νομίζω ότι περισσότερο ήθελα να συγκεντρώσω τις σκόρπιες σκέψεις (κατά το μαμαδίσιο: μάζεψε το μυαλό σου, παιδάκι μου) ώστε να καταλάβω και εγώ σε τι θεό πιστεύω. Αυτές τις μέρες υπήρξαν φορές, κάποια λεπτά της ώρας δηλαδή, που νόμισα ότι είχα κατανοήσει την «αίσθηση» του τραγικού (τους όρους, έστω, με τους οποίους τίθεται το ζήτημα). Προσπαθώντας να την κάνω σαφέστερη, άρχισα να τη χάνω. Στο τέλος δεν ήξερα για τι πράγμα μιλάμε.

*

Προηγήθηκαν το ένα, το δύο και το τρία.

Εστιάζοντας διαρκώς στο καλλιτέχνημα, ενδέχεται να παραγνωρίζουμε ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την ιστορική και κοινωνική διάσταση της τραγωδίας. Έτσι που τα σημειώνω παρακάτω μοιάζουν με σχολική ύλη αλλά είναι απαραίτητα, νομίζω, για την κατανόηση των δυσκολιών που αντιμετωπίζει όποιος επιχειρεί το ανέβασμα μιας τραγωδίας σήμερα.

Η ιστορική διάσταση: Ως νέο λογοτεχνικό είδος (στην ακολουθία της επικής και λυρικής ποίησης) η τραγωδία διαγράφει μια πορεία εκατό περίπου χρόνων (τον γνωστό 5ο αιώνα) για να παρακμάσει σταδιακά στην εποχή της φιλοσοφικής ακμής. Φαίνεται παράξενο σε εμάς που ταξιδεύουμε με άνεση στους αιώνες και διατηρούμε μια συμπαγή εικόνα για την αρχαιότητα αλλά, κατά τον J. P. Vernant, όταν ο Αριστοτέλης συντάσσει τον ορισμό της τραγωδίας, η ιδέα του «τραγικού ανθρώπου» τού είναι πια ξένη (όχι, κατά τη γνώμη μου γιατί η φιλοσοφική σκέψη πραγματικά αδυνατεί να την κατανοήσει, αλλά γιατί την προϋποθέτει αφομοιωμένη ως δικό της πνευματικό παρελθόν). Η πνευματική διαδρομή που καλύπτεται από τον πρώτο Αισχύλο των Περσών(472 π.Χ.) ως τις Βάκχες του Ευριπίδη (406 π.Χ.) είναι τεράστια. Σε ένα εντυπωσιακό κείμενο του τέλους του 5ου αιώνα που, όπως λέγεται, αποτελεί αντανάκλαση της αθεΐας του δημιουργού του (θα μπορούσαμε να το δούμε απλώς σαν κείμενο του ελληνικού «διαφωτισμού») αποτυπώνεται η ζωηρή θεολογική αναζήτηση αυτής της περιόδου. Η φιλολογική κριτική το αποδίδει στον Ευριπίδη αλλά υπάρχουν και άλλες απόψεις. Αντέγραψα μόνο τη μετάφρασή του γιατί είναι μεγαλούτσικο. Η τόλμη του εντυπωσιάζει και σήμερα. Αξίζει τον κόπο.

Η κοινωνική διάσταση: Με τους τραγικούς αγώνες εγκαινιάζεται ένας κοινωνικός θεσμός για όλους τους πολίτες της αθηναϊκής δημοκρατίας. Η πόλη συμμετέχει στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του δράματος, εκφραζόμενη εν μέρει στο συλλογικό πρόσωπο του χορού, ο οποίος και διαλέγεται με το τραγικό πρόσωπο του ήρωα. Είναι ένας ήρωας που έρχεται από το παρελθόν αλλά μεταγραφόμενος στο παρόν παύει να αποτελεί το παλιό εκείνο «πρότυπο» της παράδοσης και μετατρέπεται σε «πρόβλημα»: ένα πεδίο παντοειδών εσωτερικών συγκρούσεων. Πάνω σ’ αυτές τις συγκρούσεις του σπαρασσόμενου ήρωα, θα προβληθεί ο κοινωνικός στοχασμός της εποχής (η προέλευση και λειτουργία του νόμου, η έννοα του χρέους, το πεπρωμένο και η μοίρα, η επενέργεια του θείου στις ζωές των ανθρώπων). Η τραγωδία γεννιέται (κατά τη διατύπωση του Waleter Nestle) όταν αρχίζει κανείς να κοιτά το μύθο με τα μάτια του πολίτη.

Μιλάμε δηλαδή για μια ανοιχτή, ευρύτατη συν-ανα-ζήτηση καίριας σημασίας για την πόλη, που γίνεται με καλλιτεχνικούς όρους και, πάντως, σε συνέχεια της λατρευτικής παράδοσης. Το θρησκευτικό πλαίσιο διατηρείται αλλά απορροφά εντός του τις δυνάμεις που θα το πιέσουν σιγά σιγά ως τα όριά του. Η σταδιακή συρρίκνωση του χορού (καταλαμβάνοντας τα 2/3 του όλου έργου στις Ικέτιδες του Αισχύλου, φτάνει μόλις στο 1/8 του Ευριπίδειου Ορέστη)* σηματοδοτεί ακριβώς τη μετάβαση σε μια πιο «δραματική» φάση της τραγωδίας όπου η αυτονόμηση των ηρώων βοηθά την ανάδυση του τραγικού στοιχείου.

Αυτή η παιδευτική, «εργαλειακή» (κάποτε και προπαγανδιστική) διάσταση της τραγωδίας κατά την οποία η πόλη συσπειρώνει την ενέργειά της προς ένα ιδεατό κέντρο (που βρισκόταν άλλοτε ο βωμός) επιχειρώντας να διερευνήσει θεμελιακά προβλήματα της ύπαρξης, φωτίζει στοιχεία του λόγου που φαντάζουν υπερβολικά υπογραμμισμένα ή αναίτια. Ο τρόπος του τραγικού είναι ο τρόπος του στοχασμού σε δεδομένη στιγμή. Οι ήρωες είναι τεντωμένοι σε έσχατο βαθμό γιατί καθρεφτίζουν μια κατάσταση της σκέψης σε συνεχή αγωνία, καθώς το τελικό διακύβευμα είναι, νομίζω, ο «τύπος» της κοινωνίας που οικοδομείται. Το μεγαλείο βρίσκεται ακριβώς στον τρόπο που το δράμα εκτονώνει εντός του τις αντιμαχόμενες τάσεις της σκέψης, χωρίς να τραυματίζει τον θρησκευτικό πυρήνα της ζωής (και την ανάγκη για σύνδεση με την παράδοση), ενώ ταυτόχρονα κινείται δυναμικά προς την υπέρβαση αυτού του μυθικού παρελθόντος. Ζωντανοί πολίτες μιας πόλης σε συναρπαστική πνευματική αναζήτηση και στοχασμό, που της επιστρέφεται, τελικά, ως αυτοσυνειδησία. Αυτοί οι πολίτες αποτελούν το κοινό της τραγωδίας και ταυτόχρονα τον βασικό διαμορφωτή της.

Ό,τι ακριβώς μας λείπει σήμερα· ώστε να πρέπει, σκέφτομαι, η αναζήτηση να ξεκινάει κυρίως από το «ποιο κοινό» και όχι από το «ποια κατεύθυνση» ή «σχολή». Ακόμα και κείμενα δυναμίτες όπως αυτό του Χειμωνά, με υποδειγματική έστω σκηνοθετική αντιμετώπιση και ευαισθησία, μετατρέπονται εύκολα σε στρακαστρούκες, όταν το περίφημο «κοινό» δεν είναι πλέον η πόλη αλλά κάτι άνευροι καταναλωτές πολιτιστικών προϊόντων, χωρίς άλλες αγωνίες ή αιτήματα. Τα πιο μεγάλα χασμουρητά έρχονται όταν ο καθένας μας, βολεμένος στο ρόλο που του έχει προδιαγράψει η τεράστια βιομηχανία θεαμάτων ανά τον κόσμο, συρρικνώνει το επίπεδο προσδοκιών του σε μια «αισθητική» μόνο συγκίνηση, συνήθως τόσο προβλέψιμη και χλιαρή που η εντύπωσή της σβήνει ακριβώς με την επανεργοποίηση του κινητού: Vodafone/ How are you?

Έλα ντε. How am I? Πώς είμαστε όλοι;

( τίτλοι τέλους στο επόμενο)

-------------
*Από το βιβλίο του Νίκου Χ. Χουρμουζιάδη "Περί χορού", Καστανιώτης 1998.